W psychologii rozwojowej przyjmuje się periodyzację rozwoju psychicznego
opracowaną przez Marię Żebrowską, a dotyczącą okresów dzieciństwa i młodości aż
do osiągnięcia przez człowieka dojrzałości psychicznej.
Autorka wyróżnia pięć następujących okresów rozwoju dzieci i młodzieży:
1.Niemowlęctwo – pierwszy rok życia
2.Wiek poniemowlęcy - od 1 do 3 lat
3.Wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat
4.Młodszy wiek szkolny – od 7 do 11 - 12 lat
5.Wiek dorastania – od 12 – 13 do 17 – 18 lat.
Wyodrębnienie powyższych okresów i przyporządkowanie ich określonym latom życia
zostało dokonane na podstawie trzech kryteriów:
•Sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej
rzeczywistości;
•Dominujący rodzaj działalności dziecka;
•Specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego.
Podstawą wyodrębnienia wieku przedszkolnego jako okresu rozwojowego jest:
-dominująca w tym wieku forma działalności,
-charakterystyczne warunki i sposoby wychowania stosowane w rodzinie i
przedszkolu,
-wyższy poziom uświadamiania sobie i poznania przez dziecko szerszego kręgu
otaczającej je rzeczywistości.
Rozwój psychiczny dziecka w wieku przedszkolnym jest ściśle związany z jego
rozwojem fizycznym, rozwojem działalności, rozwojem kontaktów społecznych.
Istotną rolę w rozwoju dziecka oprócz osobistego doświadczenia odgrywa również
naśladownictwo, które sprzyja wytwarzaniu się związków czasowych przy
powtarzaniu słów i naśladowaniu czynności dorosłego.
Gotowość dziecka do podjęcia nauki w szkole uwarunkowana jest jego ogólną
dojrzałością psychologiczną, umysłową oraz emocjonalno – społeczną.
Rozwój umysłowy
Rozwój różnorodnych form orientacyjno – badawczej działalności dziecka tworzy
przesłanki do kształtowania się działań i umiejętności myślenia.
-Wrażenia i spostrzeżenia:
Narządy odbiorcze (receptory) u dziecka przedszkolnego są już całkowicie
ukształtowane, funkcje analizatorów – jeszcze się doskonalą. Intensywny rozwój
obserwujemy przede wszystkim w zakresie analizatora wzrokowego i słuchowego.
Analizator wzrokowy dziecka doskonali się szczególnie w zakresie rozwoju
ostrości wzroku, bystrość wzroku wzrasta w tym wieku o koło 40%. Wzrasta także
umiejętność barw i kształtów.
Rozwój analizatora słuchowego wiąże się ściśle z rozwojem mowy dziecka. W wieku
przedszkolnym wrażliwość słuchowa dziecka wzrasta prawie dwukrotnie.
Spostrzeganie pod koniec wieku przedszkolnego nabiera charakteru coraz bardziej
zorganizowanego, celowego i odgrywa ważną rolę w całym rozwoju umysłowym
dziecka.
Wyobrażenia postrzeganych wcześniej przedmiotów, zjawisk i czynności – stanowią
podstawę treści orientacyjno – badawczej działalności dziecka, jego wiadomości
o świecie.
Na początku okresu przedszkolnego dominuje u dziecka wyobraźnia bierna i
mimowolna, mająca charakter odtwórczy. Duży wpływ na rozwój wyobraźni wywiera
wychowanie artystyczne. Pod koniec tego wieku wyobraźnia dziecka staje się
coraz bardziej twórcza
i dowolna, zaczyna się też stopniowo uniezależniać od jego działalności.
- Pamięć i uwaga:
Rozwój pamięci dziecka zależy od warunków jego życia. Wiek przedszkolny odgrywa
ważną rolę w całym rozwoju pamięci człowieka. Pojemność pamięci u dziecka w tym
okresie powiększa się szybko, związana jest ona w dużej mierze z działalnością
dziecka; najwięcej nowych faktów i słów zapamiętuje ono w zabawie. Początkowo
pamięć ma charakter mimowolny, zaś pamięć dowolna zaczyna się dopiero rozwijać.
Rozwój pamięci dowolnej u dziecka w tym wieku zależy w pewnym stopniu od
właściwości uwagi i zmian jakie w nich zachodzą.
U dzieci w wieku przedszkolnym przeważa uwaga mimowolna; uwaga dowolna jeżeli
nawet jest, to trwa bardzo krótko, jest rozproszona; dziecko nie potrafi się
jeszcze przez dłuższy czas skupić na jednym przedmiocie.
- Mowa i myślenie:
Mowa dziecka stale się rozwija i wzbogaca, nie tylko ilościowo, ale i
jakościowo – dziecko uczy się używać języka w poprawnych formach gramatycznych.
Wraz z powiększającym się dzięki rozmowom z dorosłymi doświadczeniem dziecka,
stopniowo kształtuje się u niego tzw. wyczucie językowe.
Charakterystycznym zjawiskiem językowym dla tego okresu są neologizmy dziecięce
„nowotwory” językowe (powstają na skutek niedostatecznego jeszcze opanowania
przez dziecko fonemów i zastępowania niezbędnych – już przyswojonymi). Rozwój
mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia. Mowa i myślenie rozwijają
się w toku praktycznego działania spostrzeżeń dziecka.
Myślenie w wieku przedszkolnym nie stanowi jeszcze odrębnej i samodzielnej
czynności poznawczej, podporządkowane jest praktycznym działaniom. Wiek ten
charakteryzują dwa rodzaje myślenia: sensoryczno – motoryczne i konkretno –
wyobrażeniowe.
Czynności dzieci w tym wieku stają się coraz bardziej złożone, ich realizacja
wymaga zatem świadomości celu działania, a także namysłu, analizy sytuacji
zadaniowej.
- Kształtowanie się pojęć:
Początkowo w umyśle dzieci nie funkcjonują jeszcze struktury pojęciowe, lecz
równoważniki pojęć. Jest to okres tzw. przedpojęciowy i możemy w nim
następujące etapy: synkrety, kompleksy, pseudopojęcia. Tworzenie pseudopojęć
przypada na wiek przedszkolny, stanowią one niezwykle ważny szczebel pośredni
między kompleksowym a pojęciowym.
W tym samym czasie kształtują się także pojęcia potoczne, które dopiero w
okresie późnego dzieciństwa w dalszych stadiach rozwojowych mogą stać pojęciami
naukowymi. W procesie przyswajania pojęć dziecko przechodzi od pojęć prostych
do coraz bardziej złożonych, lub od ogólnych do specyficznych (ujmowanie
przedmiotów i zjawisk globalnie).
Wskaźnikiem poziomu opanowania przez dziecko jakiegoś pojęcia jest sposób jego
określania, czyli zdefiniowania. W wieku przedszkolnym przeważają definicje
celowe, użytkowe i funkcjonalne, związane z subiektywnym, a niekiedy jeszcze
egocentrycznym ujmowaniem świata.
- Czynności i operacje umysłowe:
Do czynności umysłowych, prowadzących do kształtowania pojęć zaliczamy:
•analizę (dzielenie całości na części składowe),
•syntezę (scalanie elementów w jedną całość),
•abstrahowanie (wyodrębnianie jednej lub kilku cech przedmiotu, lub zjawiska i
pominięcie innych jego właściwości),
•uogólnianie (polega na ujęciu danej cechy jako wspólnej własności całej
kategorii przedmiotów lub zjawisk),
•porównywanie (znajdowanie różnic i podobieństw między przedmiotami).
W wieku przedszkolnym przeważa ujmowanie różnic, gdyż dziecku trudno odszukać
cechy wspólne lub „takie same wśród różnych”.
Omówione powyżej czynności umysłowe odrywają również ważną rolę w rozwiązywaniu
problemów przez dzieci.
- Rozwój rozumowania i wnioskowania:
Pierwsze formy rozumowania i wnioskowania można zaobserwować już u małego
dziecka, a rozwijają się one najszybciej w wieku przedszkolnym.
Właśnie w tym okresie rozumowanie dziecka przebiega już nie tylko na podstawie
wyobrażeniowej. Ważną rolę w rozumowaniu odgrywają symbole słowne.
Rozwój emocjonalno – społeczny
W oparcie o elementarne, wrodzone, podstawowe emocje tj. gniew, strach,
przyjemność, w toku rozwoju dziecka i obcowania z dorosłymi i innymi dziećmi,
wraz z bogaceniem się jego doświadczenia kształtują się w wieku przedszkolnym
bardziej złożone, rozwinięte emocje, jakimi są uczucia.
Uczucia mogą być wyrazem stosunku dziecka do siebie, bądź wyrazem jego stosunku
do otaczającego je świata. Zmiany i rozwój życia emocjonalnego dziecka
następują dzięki procesowi uczenia się, dzięki kojarzeniu bodźców i sytuacji
dotychczas obojętnych z takimi, w których dana emocja cy uczucie wystąpiło. W
miarę rozwoju działalności, oraz w miarę tworzenia się u dziecka nowych
zainteresowań, powstania nowych potrzeb, uczucia jego zmieniają się,
przekształcają i rozwijają.
Uczucia określone jako przyjemne tj: zadowolenie, radość, miłość, przyjemność –
są bardzo istotnym czynnikiem normalnego rozwoju dziecka. Natomiast uczucia
przykre – strach, złość, zazdrość – zwłaszcza kiedy są silne i częste, mogą
hamować działalność dziecka a nawet opóźniać jego rozwój.
W wieku przedszkolnym przypada okres największego nasilenia strachu
specyficznego w ramach prawidłowego rozwoju dziecka. Szereg zachowań
emocjonalnych jest ściśle związane ze strachem, w tym sensie, że strach jest u
nich e4lementem dominującym. Do najważniejszych zaliczamy: nieśmiałość,
zakłopotanie, zmartwienie, lęk.
Gniew, złość wywołują u dzieci przedszkolnych podobne przyczyny, co i w innych
okresach, a więc przymus, ograniczenie swobody działania, zabranie ulubionej
zabawki, nagana, kara, czyli sytuacje frustrujące.
Dość powszechnym uczuciem u dziecka w wieku przedszkolnym jest zazdrość,
najczęściej o uczucia bliskich osób, czasami o inne dziecko – bardziej
wyróżnione, czy zabawki. Zazdrość wywołuje silne napięcie i przejawia się w
różnych formach zachowania się dziecka: w agresji, wrogości, przygnębieniu,
niechęci, chęci zwrócenia na siebie uwagi.
Emocje, które staną się siłami dominującymi w życie dziecka, zależą głównie od
środowiska, w jakim dziecko wzrasta, od stosunków łączących je z osobami
znaczącymi, oraz od otrzymywania wskazówek jak należy kontrolować swoje emocje.
Emocje, które uzyskały znaczenie dominujące, oddziałują na osobowość dziecka, a
poprzez nią na jego przystosowanie psychiczne i społeczne.
Rozwój społeczny polega na zdobywaniu przez dziecko dojrzałości do współżycia w
społeczeństwie. Dorośli wprowadzają dziecko w świat wytworów społecznych i uczą
form zachowania przyjętych w danej kulturze. Grupą społeczną oddziałującą na
przebieg socjalizacji jest przede wszystkim rodzina. Rodzice, a później
wychowawcy i nauczyciele starają się za pomocą określonych oddziaływań tak
kierować zachowaniem dziecka, aby przyswoiło te elementy roli, które w danym
okresie ma pełnić.
W okresie przedszkolnym, obserwuje się wyraźny postęp w uspołecznianiu dzieci.
Uczą się one przystosowywać do innych, brać udział w zabawach grupowych,
podporządkowywać prawidłom i przepisom obowiązującym w grupie. Ich udział w
życiu grupy staje się aktywny. Rozwija się u nich poczucie odpowiedzialności,
samodzielność, umiejętność podporządkowania swoich działań określonemu celowi,
umiejętność samooceny. Kształtują się uczucia przyjaźni do innych, potrzeba
aprobaty, uznania i współdziałania.
Osiągnięcie dojrzałości społecznej trwa przez wiele lat i wyznaczone jest
prawidłowym rozwojem moralnym i właściwymi wzorcami wychowawczymi. Granice
chronologiczne wieku przedszkolnego są umowne i płynne. Z obserwacji dzieci w
wieku przedszkolnym możemy wnioskować, że bywają dzieci 3 – letnie, nie
przystosowane do udziału w grupie przedszkolnej oraz dzieci, które mogą
uczęszczać do szkoły przed ukończeniem 7 lat.
Każde dziecko rozwija się w nieci innym tempie, w odmiennych warunkach
środowiskowych i wychowawczych, które jest odrębną indywidualnością, różni się
od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi.
Jednakże u wszystkich dzieci w tym okresie – pomiędzy 3 a 7 rokiem życia zachodzą pewne istotne zmiany w psychice, zmiany typowe i charakterystyczne
wyłącznie dla wieku przedszkolnego, pozwalające wyodrębnić ten okres od innych
okresów rozwojowych.
Literatura:
M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1969
K. Trybowska, Wiek przedszkolny (w:) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży,
M. Żebrowska (red.), Warszawa 1969
M. Przetacznikowi, G. Makieło – Jarża, Psychologia rozwojowa, Warszawa 1977
M. Przetacznikowi, G. Makieło – Jarża, Psychologia ogólna, Warszawa 1972
M. Przetacznikowi, G. Makieło – Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza
wieku dziecięcego, Warszawa 1985
E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, cz. 1, Warszawa 1985.